/12_Miklewska_Agnieszka.pdf
PRACE NAUKOWE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie
Seri a: PSYCHOLOGIA z. Vlll, 2000
Agnieszka MIKLEWSKA
Zakład Psychologii, WSP Częstochowa
Temperamentalne uwarunkwania zachowań
agresywnych
Wstęp
Nasilające się przejawy nieprzystosowania społecznego skłani ają do podejmowa
nia kolejnych prób wyjaśnienia tego zjawiska. Analiza różnych aspektów nieprzystoso
wania społecznego rodzi nadzieję na lepszą niż dotąd skuteczność działań profilakty
cznych. Ciągle brak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie - na ile przejawy niedosto
sowania społecznego związane są z cechami osobowości, a szczególnie temperamentu?
Na arenie polskich badań problem związku agresji z osobowością podjął przede wszyst
kim Kosewski (1977) i Gaś (1980) . Kosewski ( 1977) koncen trował się głównie na za
burzeniach organicznych (u agresywnych przestępców), natomiast Gaś ( 1980) -
oprócz tych, u których wyraźnie stwierdz ił zaburzenia charakterologiczne, wyróżnił
również osoby o podwyższonych skłonnościach do zachowań agresywnych. Na pod
stawie licznych badań przeprowadzonych na agresywnych przestępcach wyznaczył po
wtarzające się cechy osobowości: lekko podwyższone skłonności do stosowania naiw
nych i prymitywnych mechanizmów obronnych, wzmożone nasilenie cech neurotycz
nych podbarwionych nastrojem depresyjnym, podejrzliwość i wrogość wobec otocze
nia, trudności adaptacyjne, sztywność opinii , postaw, konfliktowość . Osoby agresywne
inaczej reagują również w sytuacjach trudnych, np. frustracja odbierana jest jako za
grożenie , podczas gdy grupa kontrolna podchodzi do niej jako do przeszkody do poko
nania .
Czy zatem jest możliwe określenie osobowościowych predykatorów zachowań
agresywnych? Ciągle pojawiają się wątpliwości, prowokujące kolej ne poszukiwania.
Być może określenie cech temperamentu (de terminowanych przecież genetycznie!),
sprzyjających wystąpieniu zachowań agresywnych, nasunie przypuszczenie, iż również
te zachowania antyspołeczne mają swoje genetyczne uwarunkowania. Choć jest to tyl
ko hipoteza, jednak informacje na temat temperamentalnych predyspozycji do zacho
wań agresywnych umożliwiłyby odpowiednie dopasowanie programów profilaktycz
nych i resocjalizacyjnych, np. uwzględnianie zapotrzebowania na stymulację .
112 Agnieszka MIKLEWSKA
W niniejszym artykule zaprezentowane będą wyniki badań dotyczących związku
charakterystyki temperamentalnej z możliwością wystąpienia zachowań agresywnych.
Główne założenia Regulacyjnej Teorii Temperamentu
(RTT) Strelaua
Badania zostały przeprowadzone w oparciu o założenia zmodyfikowanej Regula
cyjnej Teorii Temperamentu (RTT) Strelaua. Zgodnie z RTT, ,,temperamentem nazy
wamy podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, odnoszące się przede wszy
stkim do formalnych charakterystyk (energetycznych i czasowych) reakcji i zachowań .
Cechy te ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie i mają swój odpowiednik w świe
cie zwierząt. Temperament choć pierwotnie uwarunkowany wrodzonymi mechanizma
mi neurobiochemicznymi , podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania
i specyficznych dla jednostki oddziaływań między genotypem a środowiskiem." (Stre
lau, 1998, s. 182). Zasadniczymi wymiarami temperamentu, odpowiedzialnymi za róż
nice indywidualne w charakterystyce energetycznej zachowania są: reaktywność emo
cjonalna, wrażliwość sensoryczna, wytrzymałość i aktywność.
Reaktywność emocjonalna definiowanajestjako „tendencja jednostki do intensyw
nego reagowania na emotogenne bodźce, wyrażająca się w dużej wrażliwości emocjo
nalnej i małej odporności emocjonlnej." (Zawadzki i Strelau, 1997, s. 22). Zatem osoby
o dużej reaktywności emocjonalnej charakteryzuje łatwość reagowania intensywnymi
emocjami - duża pobudliwość, a także obniżony poziom wykonania zadania w wa
runkach stresowych - w związku z małą odpornością emocjonalną.
Wrażliwość sensoryczna jest definiowana jako „zdolność do reagowania na bodźce
sensoryczne o niskiej wartości stymulacyjnej", zaś wytrzymałość jako „zdolność do
adekwatnego reagowania na sytuacje wymagające długotrwałego lub bardzo stymula
cyjnego działania oraz zdolność do działania w warunkach silnej stymulacji zewnętrz
nej'' (Zawadzki i Strelau, 1997, s. 22).
Z kolei aktywność jest cechą temperamentu, przejawiającą się w ilości i zakresie
podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Jest więc podstawowym
regulatorem stymulacji i może stanowić jej bezpośrednie lub pośrednie źródło. Strelau
( 1992a) uważa, że aktywność może być traktowana jako bezpośrednie źródło stymula
cji, gdyż z każdą czynnością wiąże się ładunek emocjonalny i stopień trudności samego
zadania, a ponadto w przypadku aktywności ruchowej dochodzi do pobudzenia układu
nerwowego . Aktywność rozumiana jako pośrednie źródło stymulacji jest w pewnym
sensie jej „organizatorem". Poprzez własne działanie (m.in. zachowania agresywne)
jednostka poszukuje lub unika stymulacji . Osoby wysokoreaktywne, posiadające me
chanizmy fizjologiczne i biochemiczne wzmacniające stymulację - do osiągnięcia
optymalnego poziomu aktywacji potrzebują niewiele stymulacji. W związku z tym ,
charakteryzują się obniżoną aktywnością. Natomiast jednostki niskoreaktywne, o du
żym zapotrzebowaniu na stymulację, cechuje wysoki poziom aktywacji, poszukują ,
więc sytuacji i działań dostarczających wrażeń (Strelau, 1998).
W celu opisu aspektu czasowego zachowania wyodrębniono : ruchliwość, szybkość,
tempo, powtarzanie i utrzymywanie. Jednak szczegółowa analiza tych właściwości
wskazała na istnienie dwóch nadrzędnych cech ogólnych - żwawości i perseweratyw
ności. Żwawość określana jest jako: ,,tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywa-
Temperamentalne uwarunkowania zachowań agresywnych 113
nia dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania (reakcji)
w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych" , a perseweratywność jako: ,,ten
dencja do trwania i powtarzania danego zachowania przez jednostkę, po zaprzestaniu
działania bodźca (sytuacji) wywołującego to zachowanie" (Zawadzki i Strelau, 1997,
s. 27).
Struktura temperamentu zatem, w myśl RIT, analizowana jest za pomocą sześciu
głównych cech (czynników), opisujących czasowy i energetyczny aspekt zachowania.
Należą do nich: Żwawość (ŻW), Perseweratywność (PR), Wrażliwość Sensoryczna
(WS), Reaktywność Emocjonalna (RE), Wytrzymałość (WT) i Aktywność (AK).
Temperament nie determinuje kierunku ani treści zachowań. Kwestia ta związana
jest z czynnikami psychospołecznymi, tj. z systemem wartości jednostki, jej zaintere
sowaniami, motywacją, sposobem wychowania itd. Wybór stylu działania może być na
przykład uwarunkowany odpornością na stres, zatem także podatnością na frustrację .
Zachowanie nieakceptowane społecznie, takie jak agresja, może stać się regulatorami
dostarczającymi bądź ograniczającymi stymulację.
Wprowadzenie do problematyki zachowań agresywnych
Niespójność stanowisk wobec agresji wyraża się między innymi w zaistnieniu róż
nych definicji, kładących nacisk na rozmaite aspekty zagadnienia i starających się ująć
istotę tego zjawiska (Bandura i Waters, 1968; Buss, 1961; Caprara i Pastorelli, 1989;
Frączek, 1993; Grochulska, 1996; Hinde, 1993; Kosewski, 1977; Reykowski, 1979a;
Zimbardo i Ruch, 1993 ). Jednak dla uniknięcia nagromadzenia dużej liczby definicji
i związanych z nimi komentarzy, przyjęto rozumienie agresji jako względnie trwałej
właściwości indywidualnej, polegającej na częstych i nieadekwatnych do bodźca re
akcjach o znacznym nasileniu. Zachowaniom agresywnym często towarzyszy nieumie
jętność kontrolowania reakcji oraz przejawianie wrogości do otoczenia.
Agresja jest bardzo niejednolitą formą zachowania. W literaturze dokonywane są
podziały w zależności od przyjętych kryteriów: sytuacyjnych, motywacyjnych, celo
wości itd. (Frączek, 1986; Gruszecka, 1993; Hinde, 1993; Ranschburg, 1993; Reykow
ski , 1978, 1979a; Skorny, 1968).
Buss ( 1961, za: Kosewski, 1967) odróżnił wrogość od agresji jako reakcję wyłącz
nie słowną, a w jej zakresie wyodrębnił: urazę - czyli zazdrość, nienawiść do otocze
nia, rozgoryczenie i gniew za rzeczywiście doznane lub urojone upokorzenia, podej
rzliwość - rozumianą jako rzutowanie wrogości na innych oraz poczucie winy . Samą
zaś agresję podzielił na agresję pośrednią, tj. skierowaną drogą okrężną i bezpośrednią,
na którą składają się : agresja fizyczna, słowna, irytacja i negatywizm. Agresję fizyczną
B uss ( 1961, za: Kosewski, 1967) definiuje jako działanie przeciw innym ludziom obej
mujące każdą bójkę, ale nie niszczenie przedmiotów. Agresja słowna to wyrażenie ne
gatywnych uczuć zarówno formą (sprzeczanie się, krzyk, wrzask), jak i treścią (groźby ,
przekleństwa, przyjęcie tendencyjnie krytycznej postawy). Przez irytację rozumiana
jest gotowość do przejawiania negatywnych uczuć po najmniejszym nawet podrażnie
niu (obejmuje ona też takie cechy, jak: porywczość, drażliwość, zrzędność, grubiań
skość) . Zaś negatywizm to zachowanie opozycyjne, skierowane przeciwko autoryteto
wi lub władzy. Ponadto w kwestionariuszu „Nastroje i Humory" Bussa i Durkee ' go
(1957 , za: Kosewski, 1967)) autorzy wyróżnili jeszcze skalę „Poczucie winy" . Wyraża
114 Agnieszka MIKLEWSKA
się w niej ewentualne przekonanie badanego, że jest złym człowiekiem, że czyni zło
lub też odczuwane przez niego wyrzuty sumienia (Buss , 1961, za: Kosewski, 1967).
Metody i przebieg badań własnych
Badania nad związkiem między temperamentem a agresją przeprowadzono na 170
osobach, tj . 95 kobietach i 75 mężczyznach, w wieku 20 - 24 lata, gdzie średnia wieku
wyniosła 22,4 lat, a odchylenie standardowe 1,64.
Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz
Temperamentu
Pomiaru cech temperamentu dokonano za pomocą kwestionariusza FCZ - KT Za
wadzkiego i Strelaua (1997). Podstawą teoretyczną tego kwestionariusza jest omówio
na już wcześniej Regulacyjna Teoria Temperamentu. W kwestionariuszu wyodrębnio
no sześć cech, reprezentujących strukturę temperamentu. Są to, definiowane już we
wstępie : żwawość (ŻW) , perseweratywność (PR), wrażliwość sensoryczna (WS), re
aktywność emocjonalna (RE), wytrzymałość (WT) i aktywność (AK). FCZ - KT w
swojej aktualnej wersji zawiera sześć skal o tych samych nazwach jak wymienione
cechy. Za każdą odpowiedź diagnostyczną przyznaje się jeden punkt. Wysoki wynik
oznacza duże natężenie cechy.
,,Nastroje i Humory" Bussa i Durkee'go (1957),
wersja w adaptacji Choynowskiego, Kosewskiego, Ostrihańskiej
i Wójcik (1967)
W celu zebrania informacji na temat zachowań agresywnych w opisywanych ba
daniach wykorzystano kwestionariusz do badania agresywności „Nastroje i Humory"
Bussa i Durkee'go (1957), wersję w adaptacji Choynowskiego, Kosewskiego, Ostri
hańskiej i Wójcik (1967).
Autorzy testu na podstawie wyodrębnionych przez siebie siedmiu form zachowania
(patrz: opis we wstępie) wyróżnili odpowiadające im skale, ułożone w następującej
kolejności : ( 1) Atak (agresja fizyczna), (2) Agresja pośrednia , (3) Irytacja, (4) Negaty
wizm, (5) Uraza, (6) Podejrzliwość, (7) Agresja słowna i (8) Poczucie winy .
Porównanie wyników uzyskanych przez badanego w poszczególnych skalach z ma
ksymalną ilością punktów kwestionariusza obrazuje stopień agresywności badanego.
Posługując się kwestionariuszem, stosowano instrukcję i oceny wyników według Ko
sewskiego ( 1967).
Problemy i hipotezy badawcze.
Prezentacja oraz omówienie wyników badań
Celem prezentowanych badań było udzielenie odpowiedzi na pytanie :
Jakie różnice w poziomie i formach agresji u osób dorosłych związane są z ich
cechami temperamentalnymi ?
W ramach problemu sformułowano pytania szczegółowe:
a) Jakie różnice w poziomie agresji związane są z poziomem reaktywności ?
b) Czy istnieje zależność pomiędzy poziomem reaktywności a formami agresji ?
Temperamentalne uwarunkowania zachowań agresywnych 115
c) Jaki rodzaj zachowań agresywnych najbardziej sprzyja zwiększeniu ogólnego
poziomu agresji?
W celu sformułowania hipotez do pytania badawczego, analizującego związek cech
temperamentalnych z zachowaniami agresywnymi, można odwołać się do literatury
rozpatrującej tenże związek (Fabes i Eisenberg, 1993; Reykowski, 1977, 1978; Strelau,
1978).
Zamieszczone poniżej następne dwie hipotezy, sformułowano w nawiązaniu do
koncepcji , zgodnie z którą osoby niskoreaktywne, aby osiągnąć optymalny poziom
aktywacji, podejmują czynności o wysokiej wartości stymulacyjnej, za jakie można
uważać również zachowania agresywne (Reykowski, 1978).
I. Istnieją różnice w zakresie poziomu agresji u osób o różnych poziomach re
aktywności emocjonalnej.
2. Osoby o niskiej reaktywności cechuje wyższy poziom agresji ogólnej niż osoby
o wysokiej reaktywności emocjonalnej.
Analizując proponowane przez wielu autorów (Buss, 1961, za: Kosewski, I 967;
Skorny, 1968; Reykowski, 1978; Zimbardo i Ruch, 1993; Ranschburg, 1993) różnorakie
formy agresji i ich związek z cechami temperamentalnymi oraz opierając się na tezie,
iż agresja bezpośrednia, na którą składa się wg Bussa ( 1961, za: Kosewski, 1967) agre
sja fizyczna, irytacja, negatywizm i agresja słowna - posiada większą wartość stymu
lacyjną niż inne formy agresji (Reykowski, 1978, 1979a, 1988), postawiono hipotezę :
3. Osoby niskoreaktywne cechuje wyższy poziom agresji bezpośredniej niż osoby
wysokoreaktywne.
Ostatnie dwie hipotezy do drugiego problemu sformułowano następująco:
4. Wysoki poziom agresji bezpośredniej najbardziej sprzyja wysokiemu ogólnemu
poziomowi agresji.
5. Poziom agresji pośredniej i podejrzliwości nie wpływa na nasilenie ogólnego
poziomu agresji.
Jak już wspomniano, osoby niskoreaktywne poszukują stymulacji, zaś wysokore
aktywne unikają jej (Strelau, 1992a). Dlatego można przypuszczać, że agresja bezpo
średnia występująca u osób niskoreaktywnych będzie na tyle wysoka, iż ogólny poziom
agresji również okaże się wysoki, zaś u osób wysokoreaktywnych zależność ta będzie
odwrotna. Jeżeli chodzi o agresję pośrednią i wrogość, to prawdopodobnie nie będą one
związane z ogólnym poziomem agresji.
W dalszej części artykułu w nawiązaniu do wymienionych problemów i hipotez
zostały przedstawione oraz omówione wyniki przeprowadzonych badań.
Celem uzyskania odpowiedzi na pytanie badawcze: ,,Jakie różnice w poziomie
i formach agresji związane są z cechami temperamentalnymi osób badanych?" weryfi
kowano kolejne hipotezy. Hipotezę, iż prawdopodobnie istnieją różnice w zakresie po
ziomu agresji u osób o różnych poziomach reaktywności emocjonalnej, testowano za
pomocąjednoczynnikowej analizy wariancji. Reaktywność emocjonalna prezentowana
była na różnych poziomach (górny i dolny kwartyl próby), zaś drugą zmienną był osiąg
nięty przez dane osoby poziom agresji . Analogiczną procedurę przeprowadzono w gru
pie kobiet i mężczyzn osobno. Wyniki prezentuje tabela 1.
Dane prezentowane w tabeli I wskazują, iż istotnie wystąpiła różnica w poziomie
agresji ogólnej, w grupach podzielonych ze względu na natężenie reaktywności emo
cjonalnej, przy czym silniej zaznaczyła się ona w grupach podzielonych ze względu na
płeć. Dla przetestowania hipotezy badawczej zastosowano analizę wariancji, co pozwo-
116 Agnieszka MIKLEWSKA
liło przy poziomie istotności p < 0,01 podjąć decyzję o prawdziwości sformułowanej
hipotezy. Ogólne natężenie agresji okazało się być związane z poziomem reaktywności
emocjonalnej we wszystkich utworzonych grupach. Potwierdziło to zarazem dotych
czasowe dane z literatury (Frączek, 1986; Reykowski, 1978; Strelau, 1985, 1992b,
1998) o istnieniu związku między cechami temperamentalnymi a agresją.
Tab. I. Związek poziomu reaktywności emocjonalnej i poziomu agresji ogólnej
Średni Średni
Grupa poziom St. Dev. poziom St. Dev. Istotność Wariancja
reaktywności agresji różnic
ogólnej
Wysokoreaktywni (cala próba) 16, 13 4,27 64,55 3,54 - 1,40 2,40
Niskoreaktywni (cala próba) 3,83 3,61 69,98 3,88 - 1,40 2,40
Wysokoreaktywni (kobiety) 17,89 3,59 48,26 4,54 2,17 0,68
Niskokoreaktywni (kobiety) 7,00 3,97 61,89 3,24 2.17 0,68
Wysokoreaktywni 11 ,71 4,92 63,48 3,98 2,34 0,73
(mężczyźni)
Niskoreaktywni (mężczyźni) 2,76 3,26 80,29 5,09 2,34 0,73
Za pomocą testu istotności dla dwóch średnich sprawdzono hipotezę, iż osoby ni
skoreaktywne prawdopodobnie cechuje wyższy poziom agresji ogólnej niż osoby o wy
sokiej reaktywności emocjonalnej. Tabela I prezentuje poziom agresji ogólnej u osób
o wysokiej i niskiej reaktywności. Na podstawie zastosowanego testu, przy lewostron
nym obszarze krytycznym i przy poziomie istotności p < 0,0 I przyjęto testowaną hipo
tezę . Decyzję taką podjęto zarówno dla całej badanej próby, jak i dla kobiet i mężczyzn
osobno. Zatem osoby niskoreaktywne okazały się bardziej agresywne niż badani o niż
szym natężeniu reaktywności emocjonalnej.
Dla sprawdzenia hipotezy, iż osoby niskoreaktywne prawdopodobnie mają wyższy
poziom agresji bezpośredniej, niż wysokoreaktywne, wyodrębniono grupy osób o skraj
nych wartościach reaktywności emocjonalnej (górny i dolny kwartyl) i przy poziomie
istotności p < 0,0 I zastosowano test istotności dla dwóch średnich. Uzyskane wyniki
przedstawia tabela 2.
Tab. 2. Związek poziomu reaktywności emocjonalnej i poziomu agresji bezpośredniej
Średni Średni Istotność Grupa poziom St. Dev. poziom agresji St. Dev. różnic reaktywności bezpośredniej
Wysokoreaktywni (cala próba) 16,13 4,27 40,43 3,15 0,81
Niskoreaktywni (cala próba) 3,83 3,61 3,61 4,07 0,81
Wysokoreaktywni (kobiety) 17,89 3,59 39.47 4,12 1,90
Niskokoreaktywni (kobiety) 7,00 3,97 33,42 4,90 1,90
Wysokoreaktywni 11.71 4,92 37,05 2,55 3,94
(mężczyźni)
Niskoreaktywni (mężczyźni) 2,76 3,26 48,24 3,78 3,94
Średnie natężenie agresji bezpośredniej, w grupach o różnych poziomach reaktyw
ności emocjonalnej, przy prawostronnym obszarze krytycznym i poziomie istotności
Temperamentalne uwarunkowania zachowań agresywnych 117
p < O.Ol różniło się w sposób istotny. Zatem przyjęto hipotezę, iż osoby niskoreaktywne
posiadają wyższe nasilenie agresji bezpośredniej. Hipotezę tę jednak odrzucono w gru
pie badanych mężczyzn. Mężczyźni niskoreaktywni nie różnią się w sposób istotny
w wyborze form agresji od mężczyzn wysokoreaktywnych. Można to tłumaczyć fa
ktem, iż prawdopodobnie analogicznej stymulacji dostarcza im agresja pośrednia, zaś
ogólny wynik grupy (różny od wyniku grupy samych mężczyzn) spowodowany był
silną zależnością tych zmiennych w grupie kobiet, która zaważyła na rezultacie końco
wym. Mimo to, zastanawiające jest, iż agresja bezpośrednia nie jest silniej zaznaczoną
formą agresji u mężczyzn niskoreaktywnych . Agresja bezpośrednia bowiem.jak uważa
Reykowski (1979b, 1978), dostarcza stymulacji nie tylko przez samą aktywność (ude
rzanie, rzucanie. rozbijanie), ale też przez obserwowanie nagłej zmiany w otoczeniu
i obserwowanie efektu w zachowaniu innych (cierpienie, ból, strach). Nie wiadomo
zatem, dlaczego badani niskoreaktywni mężczyźni nie preferowali agresji bezpośred
niej, skoro jej wartość stymulacyjna jest tak duża. Wątpliwości te mogłyby rozwiązać
jedynie kolejne badania, skierowane na określenie faktycznego natężenia stymulacyj
nego poszczególnych form agresji.
Aby zweryfikować hipotezy, iż agresja bezpośrednia prawdopodobnie najbardziej
sprzyja wysokiemu ogólnemu poziomowi agresji, zaś nie jest z nim związana agresja
pośrednia i podejrzliwość określono współczynnik korelacji i przeprowadzono test róż
nic między średnimi, co przedstawia tabela 3.
Tab. 3. lnterkorelacje pomiędzy wybranymi skalami kwestionariusza „Nastroje i humory"
Skala kwestionariusza Agresja ogólna
Agresja bezpośrednia 0,76
A11:resia oośrednia 0,40
Podejrzliwość 0,46
Atak 0,33
Irytacja 0,40
Negatywizm 0,36
Uraza 0,39
Agresja słowna 0,32
Wina 0,31
Jak widać w tabeli 3. agresja bezpośrednia rzeczywiście jest silnie skorelowana
z agresją ogólną (postawioną wcześniej hipotezę przyjęto przy poziomie istotności
p < 0,01 ). Agresja bezpośrednia okazała się mieć najwyższy poziom u osób, u których
agresja ogólna była również najsilniejsza, co prezentuje tabela 3 ( obszar krytyczny
prawostronny. poziom istotności p < 0,0 I) . Fakty te potwierdzają tezę, że osoby agre
sywne poszukują stymulacji. W ten sposób wyniki badań w zakresie wyjaśnienia związ
ku między temperamentem a agresją (za wyjątkiem niepotwierdzonej hipotezy, iż nis
koreaktywni mężczyźni charakteryzują się podwyższonym poziomem agresji bez
pośredniej) wzajemnie się uzupełniają. Osoby niskoreaktywne poszukują stymulacji,
której dostarczają im zachowania agresywne (podwyższony poziom agresji ogólnej),
a wśród nich najbardziej agresja bezpośrednia .
Agresja pośrednia i podejrzliwość również okazały się korelować z agresją ogólną
(zob. tabela 3), choć słabiej niż poprzednia forma, bo na średnim poziomie. Odrzucono
I 18 Agnieszka MIKLEWSKA
hipotezę o braku związku tych form z nasileniem agresji ogólnej (przy poziomie istot
ności p < 0,0 I) . Agresja pośrednia i podejrzliwość były silniej zaznaczone u osób o wy
sokiej agresji ogólnej (zob. tabela 3). Taką sytuację wiąże się z tym, iż aby ogólny
poziom cechy globalnej mógł być wysoki to i jego składowe muszą mieć wyższe natę
żenie. Zatem u osób o wysokiej agresji ogólnej, poszczególne formy agresji (głównie
agresja bezpośrednia, pośrednia i podejrzliwość) są na wyższym poziomie niż u osób
o słabiej zaznaczonej agresji. Twierdzenie to potwierdzają dane w tabeli 3, a także
wysokie korelacje agresji ogólnej z pozostałymi formami.
Po uzyskaniu odpowiedzi na sformułowane pytania i hipotezy badawcze warto się
zastanowić, jakie jeszcze oprócz reaktywności emocjonalnej cechy temperamentalne
związane są z zachowaniami agresywnymi. W tym celu na podstawie danych zawar
tych w tabeli 4 można sformułować wnioski dotyczące związków pomiędzy różnymi
formami agresji a cechami temperamentalnymi u osób badanych. W większości przy
padków cechy są ortogonalne, co wynika z braku lub bardzo niskich korelacji żwawoś
ci, wrażliwości sensorycznej, wytrzymałości i aktywności z badanymi formami agres
ji. Korelacje pomiędzy wytrzymałością a irytacją i winą, oraz aktywnością i agresją
słowną są nieco wyższe od pozostałych , jednak ogólnie są one dość niskie, bo nie
przekraczają 0,30.
Tab. 4. Korelacje skal FCZ - KT ze skalami kwestionariusza „Nastroje i Humory"
Skala Żwawość Persewera- Wrażliwość Reaktywność Wytrzymałość Aktywność tywność sensoryczna emocjonalna
Atak 0,04 -0,03 0,04 0,02 0,01 -0,00
Agresja pośrednia -0,12 0,24 -0,QI 0,21 -0, 13 0,05
Irytacja -0,20 0,38** 0,02 0,44** -0,30 -0,07
Negatywizm -0,12 0,13 0,01 0,18 -0,19 0,09
Uraza -0,19 0,33** -0,03 0,38** - 0, 15 -0, 10
Podejrzliwość -0,14 0,23* -0,06 0,28** -0, 14 0,01
Agresja słowna -0,04 0,10 0,03 o.os -0, 10 - 0,20*
Wina -0,20 0,40 ** -0,02 0,40** -0,26 -0,14
Uwaga: współczynniki korelacji istotne na poziomie p < 0,01 oznaczono gwiazdką; zaś istotne na poziomie
0,001 dwoma gwiazdkami. ·
Najbardziej z zachowaniami agresywnymi, zwłaszcza z irytacją, urazą i winą zwią
zane jest perseweratywność i reaktywność emocjonalna. Najwyższe korelacje stwier
dzono pomiędzy reaktywnością emocjonalną a irytacją (0,44) oraz perseweratywnością
a winą (0,40). Korelacje te jednak są na przeciętnym poziomie.
Wykazany związek reaktywności emocjonalnej z agresją potwierdza opinie na te
mat współwystępowania tych cech zachowania (Fabes i Eisenberg 1993; Reykowski ,
1977, 1979a; Strelau, 1985). Jednak zbadana zależność jest słabsza niż w cytowanych
pracach, a w stosunku do dwóch form (atak, agresja słowna) jest bliska zeru (odpowie
dnio: 0,02; 0,04).
Perseweratywności poświęcono znacznie mniej miejsca w literaturze niż reaktyw
ności. Nie szukano bezpośredniego związku tej cechy z zachowaniami agresywnymi.
W omawianych badaniach perseweratywność wykazała bardzo niewielki związek
z atakiem, negatywizmem i agresją słowną. Tylko nieco większa korelacja wystąpi-
Temperamentalne uwarunkowania zachowań agresywnych 119
ław zestawieniu tej cechy zachowania z agresją pośrednią i podejrzliwością. Znacz-.
nie wyraźniejszą zależność dostrzec można między perseweratywnością a winą (0,4),
irytacją (0,37) i urazą (0,33). Możliwe, że wynika to z faktu, iż dwie z wymienio
nych form agresji (wina i uraza) charakteryzują się względną stałością w czasie, ko
respondując w ten sposób bardziej z cechami osobowości niż z chwilową formą za
chowania.
W literaturze wielu autorów (Strelau, 1985, 1992a; Reykowski, 1978, 1979b; Fabes
i Eisenberg, 1993) opowiada się za tezą, iż jednostki często odczuwające niedobór sty
mulacji (osoby niskoreaktywne) uciekają się do zachowań agresywnych, jako silnie
stymulujących. Opinia ta zatem jest całkowicie zbieżna z uzyskanymi wynikami. Ist
nieją również poglądy (Fabes i Eisenberg, 1993), sugerujące, że emocjonalne pobudze
nie i agresja są zależne w sposób dodatni tylko do pewnego poziomu, zaś powyżej niego
zależność odwraca się, stając się ujemną. Krzywoliniowy związek między agresją re
aktywną a temperamentem wykazał w swoich badaniach Frączek (1979). Eliasz ( 1973)
z kolei twierdzi, że osoby wysokoreaktywne reagują na średni poziom frustracji więk
szym nasileniem agresji niż osoby niskoreaktywne. Jednak dalszy wzrost poziomu frus
tracji, powoduje spadek natężenia agresji u wysokoreaktywnych, a u osób niskore
aktywnych odwrotny skutek. Nie należy jednak zapomnieć o znaczeniu środowiska,
któremu w formowaniu zachowań agresywnych, obok cech temperamentalnych, wielu
autorów (Bandura i Walters, 1968; Carrey, 1983; Olweus, 1980; Pitkanen-Pulkinien
1980; 1992) przypisuje decydujące znaczenie, agresja bowiem może być wyuczonym
sposobem reagowania (Reykowski, 1979b; Frączek, 1986).
Podsumowanie
W artykule uzyskano potwierdzenie tezy, że istnieje związek między określonymi
cechami temperamentalnymi a wyższym poziomem agresji, predyspozycjami do pew
nych form zachowań agresywnych. Wyniki tych badań warto wzbogacić, tym razem
koncentrując się na czynnikach o charakterze bardziej środowiskowym. Być może
wówczas uzyskane zostaną komplementarne do przytoczonych powyżej - wnioski,
świadczące o osobowościowych predykatorach nieprzystosowania społecznego.
Możliwe, że zwrócenie uwagi na cechy temperamentalne zwiększyłoby w znacznej
mierze skuteczność terapii osób, charakteryzujących się dużym nasileniem zachowań
agresywnych. Dostosowanie podejmowanych działań, na przykład do zapotrzebowania
stymulacyjnego określonych osób, być może uczyniłoby profilaktykę i terapię nie tylko
bardziej skuteczną, ale również bardziej atrakcyjną dla zainteresowanych nią ludzi.
Analiza uzyskanych danych pozwoliła sprecyzować następujące wnioski:
I. Niski poziom reaktywności emocjonalnej, u osób badanych, jest związany z ich
podwyższonym poziomem agresji ogólnej.
2. Niskoreaktywne kobiety cechuje wyższy poziom agresji bezpośredniej. Zależ
ność ta nie występuje jednak u mężczyzn.
3. Wśród cech temperamentalnych najbardziej związana z zachowaniami agresyw
nymi jest reaktywność emocjonalna oraz perseweratywność (ta ostatnia zwłasz
cza irytacją, urazą i winą).
4. Najsłabszy związek z formami agresji mają żwawość, wrażliwość sensoryczna,
wytrzymałość i aktywność.
120 Agnieszka MIKLEWSKA
Bibliografia
Bandura, A., Walters, R.H. (1968). Agresja w okresie dojrzewania. Warszawa: PWN.
Buss , A. (1961). The psychology of aggression. New York: Wiley.
Cap rara, G. (1989). Toward a reorientation of research on aggression. ,,European Jour
nal of Personality", 3, 121 - I 38.
Carey, W. ( l 983). Same pitfals in infant temperament research. ,,Infant Behaviour and
Development", 6, 247 - 254.
Eliasz, A. ( I 973). Dynamics of aggressionin neurotics. ,,Polish Psychological Bulle
tin", 4, 66 - 70.
Fabes, A. i Eisenberg, J. ([993). Pobudzenie emocjonalne a gniewne i agresywne za
chowanie. [w:] A. Frączek (red.), Socjalizacja a agresja (s. 103 - 121). Warszawa:
PAN.
Frączek, A. (red.) (1979). Studia nad psychicznymi mechanizmami czynności agresyw
nych. Wrocław: Ossolineum.
Frączek, A. (red.) (1986). Temperament and regulation of interpersonal aggression.
,,Polish Psychological Bulletin", 17, 3 - 13.
Frączek, A. (1993). Socjalizacja a agresja. Warszawa: PAN.
Gaś, Z. ( 1980). Analiza syndromu agresji. ,,Psychologia Wychowawcza" 4 , 475 - 480.
Gruszecka, E. (1993). Czy agresja jest konieczna. ,,Scholastikus", I - 2, 43 - 57.
Grochulska, J. (1996). Agresja u dzieci. Warszawa: WSiP.
Hinde, R. ( l 993). Niektóre problemy agresywnego zachowania. [w:] A. Frączek (red.),
Socjalizacja a agresja (s. 15 - 25). Warszawa: PAN.
Kosewski, M. (1967). Wprowadzenie do skali agresji Buss- Durkee (Nastroje i Humo
ry). Warszawa: OBP.
Kosewski, M. ( l 977). Agresywni przestępcy. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Olweus, D. ( 1980). Familia! and temperamental detenninants of aggressive behavior
in adolescent boys. ,,Developmental Psychology'', 16,644 - 666.
Pitkanen-Pulkkinen, L. (1980). The child in thefamily. ,,Nordisk Psichologia", 2, 147
- 157.
Pitkanen-Pulkkinen, L. (1992). Continuities in aggressive behawiour from childhood
to adulthood. ,,Aggresive Behawiour", 2, 249 - 263.
Ranschburg, J. ( 1993). Lęk, gniew, agresja. Warszawa: WSiP.
Reykowski, J. ( 1975). Osobowość jako centralny system regulacji i integracji cz,ynności
człowieka. [w:] T. Tomaszewski (red.) Psychologia (s. 762 - 826). Warszawa:
PWN.
Reykowski, J. (1977). Spontaniczna agresja i spontaniczne czynniki hamujące. ,,Prze
gląd Psychologiczny", 2, 203 - 228.
Reykowski, J. ( 1978). Podstawowe mechanizmy regulacji społecznego zachowania się
człowieka. L w:] Reykowski J. (red.), Teoria osobowości a zachowanie prospołeczne
(s. 34 - 48) Warszawa: PWN.
Reykowski , J. ( 1979a). Motywacja. Postawy prospołeczne a osobowość. Warszawa:
PWN .
Temperamentalne uwarunkowania zachowań agresywnych 121
Reykowski , J. ( 1979b) , lntrisic inhibition of aggressive behavior. [w:] S. Feshbach,
A. Frączek (red.), Aggression and behaviourchange: Biologi cal and social proces
ses (s. 16 - 42) . New York : Praeger.
Skorny , Z. (1968). Psychologiczna analiza zachowania się . Warszawa: PWN.
Strelau, J. ( 1978). Rola temperamentu w rozwoju psychicznym. Warszawa: WSiP.
Strelau, J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa: PWN.
Strelau, J. ( 1992a). Temperament i inteligencja . Warszawa: PWN.
Strelau, J. ( 1992b). Badania nad temperamentem. Teoria, diagnoza i zastosowanie.
Wrocław : Ossolineum.
Strelau, J. (1998). Psychologia temperamentu. Warszawa: PWN.
Zawadzki, B. i Strelau, J. (1995). Podstawy teoretyczne, konstrukcja i własności psy
chometryczne inwentarza: ,,Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestiona
riusz Temperamentu" . Studia Psychologiczne, 33, 49 - 95.
Zawadzki , B. i Strelau, J. ( 1997). Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestio
nariusz Temperamentu (FCZ - KT). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Zimbardo, P.G. i Ruch , F. L. (1993). Agresja i przemoc. Degeneracja form iycia
społecznego. [w:] P.G . Zimbardo (red.), Psychologia i i,ycie (s. 582 - 595) . War
szawa: PWN.
Agnieszka MIKLEWSKA
Temperamential conditions of aggresive behaviours
Summary
This study investigated the relationship between temperament and aggresive behaviours for a sample of
170 Polish students, małe (N= 75) and female (N= 95) in various age (M = 22,4; s = I 64) . The results of thi s
study show that temperament (emotional reactivity and perseverance correlates with aggresion .
img0001 img0002 img0003 img0004 img0005 img0006 img0007 img0008 img0009 img0010 img0011