/2_Czerny_Janusz.pdf

			PRACE NAUKOWE Akademii im . Jana Długosza w Częstochowie 
Seria: Pedagogika t. XV. 2006 
.lanus1. CZERNY 
Edukacyjne „primum non nocere" 
W pro w ad zenie 
Chce; wykazać. że złota zasada Hipokratesa. którą przysic;gają przestrzegać 
adepci medycyny - wykracza swym zasięgiem daleko poza obszar świata medy­
cyny1 . Jest to zasada odnosząca sic; nie tylko do śvviata lekarskiego, ale wszel­
kich profesji . których działalność związana jest z osobą ludzką . 
Jansen Larsen nazwał ją „zasadą ograniczoności" dlatego, że „nie szkodzić, 
nie jest ró'vvnoznaczne - pomagać"2 . J. Larsen częściowo ma rację. Sama zasada 
Hipokratesa ciągle wzbudza żywe emocje. Czy nie szkodzić to samo co być 
neutralnym. obojętnym, niezangażowanym·) 
Z kolei mmalista Hemy Davidson nazywa ją zasadą ex mininwm. Nie s1ko­
dzić - twierd zi H . Davidson - to tyle. co nie czynić zla1. 
Etyk Brian Stevenson powiedział o zasadzie primum non nocere jeszcze in­
aczej. Według niego jest to zasada neutralności 4 . 
Oceny zasady primum non nocere bywają różne. Inaczej oceniają ją środo­
\viska lekarskie. inaczej teolodzy czy moraliści, a jeszcze inaczej sami peda.go-
ctzy5. 
Rodzi sic; jednak pyta.nie. czy na obszarze pedagogiki ta zasada ¼'y'Starcza·.1 
Myś l<; . że jest ona puąktem ·wyjścia (Ausgang) - jak pisze Georg Si.issmann. Jest 
zasadą konieczności . lecz nic,, ystarczalności 
Nic czynić z ła nic oznacza nie czynić dobra. Ale staje sic; za to zasadą azy­
mutalną. 
Za.sad<; Hipokratesa znakomicie ocenił Sokrates . Gdy Hcrmides za.pytał go : 
.. Czy żenić się. czy nic?", Sokrates odparł : ,,Którąkolwiek z tych rzeczy wybie­
rzesz. będziesz wyboru żalowal"6 . 
1 ltka te_j zasady j..:sl humanistyczna. a nic m-,clycnia . 
: .I . I. a r s c n. 1:·11,ic i1111wditi1te as morn/ pri11,iple. Oslo-Hamburg „OtblJl„ 2004, s. I 84. 
' H. I) a v i d s ,i n, Hu111w1.1· devil, ,.Dempsey - House· ·, London I 998 s. 12. 
• B. S l 1: v e n s 11 n. Hw11a11istit asper.rs i11 living histon,, ,,Publishing H11u,e", New York 2000. 
s. 69. 
5 Przestuegali .i1:,i tacy pedag,xlzy. jak np. AS. Makarenko, S. Lorens czy .I . Korczak. 
12 Janusz Czerny 
Ocena Sokratesa do dziś dnia nie może doczekać się oceny. Sokrates dal do 
zrozumienia. że optymalna zasadą jest sytuacja nulla - sententio. Sąd bez roz­
strzygnięcia. 
Starożytni myśliciele tworzyli sentencje. twierdzenia i myśli, z którymi dzi­
siaj mamy nie lada kłopoty w ich interpretacji. 
Zasada Hipokratesa primum 11011 nocere kulturo'vvo była wiązana ze środo­
wiskiem lekarskim. Ale to poważny błąd. Jest to zasada rodzaju natura w1iver­
sis. a więc wszechuniwersalna . 
Już Pierre Fermat w XVII wieku. powtórzył tę zasadę. ale na terenie fizyki . 
Powiedział on. że: ,,Z niesko11ezonej ilości dróg - światło wybiera zawsze drogę 
najkrótszą· ' 7. 
Zasada Hipokratesa w pedagogice 
Zasada ta często jest przez opiekunów. wychowawców i nauczycieli naru ­
szana. Świadomie lub nieświadomie. Jest ona łamana w dwóch procesach: 
kształcenia oraz w-ychowania. 
W procesie ksztalcenia jest łamana w drodze dezinformacji . Na przykład w 
twierdzeniu: .. Umysł ma swą siedzibę w ludzkim mózgu" albo, że „Całość jest 
większa od s,,oich części ' · . Albo też. że .,Wszechświat miał początek". 
Tego rodzaju informacje. są niezgodne z naturalnymi zjawiskami Natury. Są 
ich zaprzeczeniem. Tak jak twierdzenie, że istnieją ładunki elektryczne dodatnie 
i ujemne, co jest po prostu demagogią. 
Wykładowcy i nauczyciele. bardzo często podają taką wiedzę - powtarzając 
swoich mistrzów - albo polegając na wiedzy podręcznikowej. l jedno, i dnigie 
źródło nie zawsze są z gnmtu niewiarygodne8. 
Twierdzenie, że człowiek i małpy miały tego samego przodka, jest sądem 
satyrycznym. a nie naukowym. Należałoby raczej powiedzieć. że biologicznie 
mamy upodobnioną strukturę - chociaż nie identyczną . Ale skład chemiczny nie 
jest argumentem na rzecz wspólnego rodowodu. 
Grafit i diament są tym samym związkiem , a raczej pierwiastkiem. Ale ich 
właściwości fizykochemiczne są z gnmtu odmienne. Podobie11stwo biologiczne 
małp i człowieka nie stanowi argumentu na rzecz wspólnego „bratanka" . To po 
prostu niedorzeczność . A tak widzą sprawę pewni ewolucjoniści, których kom­
petencje nie przekraczają progów samej biologii. 
Podane tu wybrane. nieliczne przykłady dowodzą, jak deformuje się naukę. 
\vypacza myślenie i pomysły tych, których kształcimy. Są to ewidentne dowody 
6 Wybór Lt:n nit: ma swojej allernatywy. Jest on zneutralizowany. 
7 Czyli optymc1l11ą. . 
~ W nc1uce jest wiele twierdzd1 i zalożeil przyjl;!tych ad hoc (bliżej zagadnienia te omawia: K. Z a -
m i a r a , S1a111.1· rwierdze11 naukowych, UAM, Pozna11 1998). 
Eclukacyjnt „primum non noctre" 13 
łamania zasady pri111um non nocere. Straty i skutki łamania tej zasady, są trudne 
do oceny. A trzeba przyznać, że nagminnie występują one w edukacji. 
Szkodzenie na wnyśle jest tak samo destrukcyjne. jak szkodzenie na ciele. 
Arystoteles nauczał, że są dwie siły (dwa działania) , w górę i w dól. Lecz 
dla samej siły nie ma to znaczenia. Ona nie odróżnia ani .,góry". ani „doh1 ··. Po 
prostu działa. To człowiek wyróżnił .,górę" i .. dół"9 . To czysty relatywizm, tak 
ruekorzystny w nauce. 
A co oznacza zasada primum non nocere w samym wychowaniu? Po pierw­
sze - nie dawać złego przykładu wychowankom. Po dmgic - wymagać najpierw 
od siebie, a dopiero później od drugich. Po trzecie - w wychowaniu nie popadać 
w ekstrema - ani w stan upojenia, ani dezaprobaty. Po czwarte - być skromnym. 
Nie wyniosłym . Umiar i skromność - jak mawiał Hipiasz z Arony - to złote 
ł ł . IO cec 1y cz ow1ecze . 
Zasada primum non nocere jest optymalna. bo nie dopuszcza do naduży·wa­
nia władzy rodzicielsko-opiekuńczej (keine hinauslehnen) - stwierdził Heinrich 
KrUger 11 . Jednakże często zasady te są łamane . 
Z podanych tu kilku przykładów jasno vvidać , że zasada Hipokratesa sięga 
daleko poza medycync;. Jest zasadą humanistyczną, etyczną. 
Zasada prinwm non nocere ma jeszcze jedną zaletę. Jest zasadą „oszczęd­
ną ... a ponadto zgodną z naturą rzeczy, to znaczy z zasadą porady, która nic nie 
czyni na darmo. 
Zasada Hipokratesa stanowi punkt wyjścia wszelkich systemów etycznych, 
moralnych i aksjologicznych. Z zasady tej , wywodzą się dekalogi wszystkich 
wyzna11 wiary. Duchowni nazywają to . ,teologią naturalną„ Niestety. trzeba 
przyznać. że zasada primum non nocere jest często łamana w życiu człowieka. 
Wbrew pozorom, ma ona wymiar nie tylko refleksyjno-naukowy, ale i kulturo­
wo-obyczajowy. Wszelkie werdykty, opinie czy oceny, jakie wydajemy o in­
nych, są przykładem łamania zasady Hipokratesa. 
A zatem, zasada primum non nocere obecna jest nawet w kulturze i oby­
czajowości 12 . 
Jaki zatem zakres zastosowania zasady Hipokratesa? Otóż chodzi o to, aby 
stała się ona kanonem naszego codziennego postępowania . Zawężanie jej ,,-y­
lącznie do środowiska medycznego jest ograniczeniem i anachronizmem kultu­
rowo-społecznym . Stanowi przejaw niskiej świadomości ogółu ludzi, zwłaszcza 
tych, którzy ty zasadę regularnie lamią albo ją depraw11ją. 
•) To właśnie przykład założenia ad hoc. 
if' W dalszej 1.:zc;ści tc.:go artyk.7.1lu, podam przykh1dy takich postaw. 11 H. K r i.i g e r. Pćidagog ik . Iw:] Pćtdagogische A11schawmg , Stuttgart 1999, ~- 14. 
I] Wbre1~-napisom, jakie Si:( rozmieszt:zone na opakowaniach. 
14 Janusz Czc::rny 
Wnioski ogóln~ 
W kręgu kultury zachodniej zwykło się traktować zasadę primum non 11oce­
re jako kanon postępowania medycznego Ale to kulturO\vc obciążenie . Zasadę 
tę ciągle vvidziano dla ludzi w białych fartuchach. Tymczasem okazuje się . ze 
jest to zasada uniwersalna - obecna m.in . w pedagogice, ale jednocześnie w kul­
turze i obyczajowości . Maksyma .,nie szkodzić" wcale nie musi akurat dotyczyć 
człowieka. Może dotyczyć środowiska, natury, otoczenia przyrodniczego. Nale­
ży się dziwić. że tak wąsko przestrzegano tę zasadę 13• 
Kto i jak może ją upowszechniać. Zasadę tę nasuwa samo doświadczenie . 
Oto ilustracja zaczerpnięta z dialogu Arystypa z Achiosem; Achios zapytał: ,.Co 
powiesz mistrzu, że o tobie źle mówią?'" Arystyp odrzekł : ,.Widać. że albo nic 
umieją dobrze mówić, albo mówią z gniewern" 14 . 
Natomiast Diogenesa spytano, jak żyliby filozofowie. gdyby zniesiono 
v,-szelkie prmvo . Diogenes odparł - bez zmian. bo życie ich w ogóle nic intere­
suje. 
Z kolei Pcriander z Koryntu naucza!: zysk nie ma granic. Co raz obiecałeś , 
tego dotrzymaj . Na wrogów patrz baczniej niż na przyjaciół. 
Epikura spytano : .,Jaka jest różnica miedzy mądrym, a głupcem'>" Epikur 
odpowiedział: .. Mądry nie dopuszcza do przypadku. Głupi przypadkami żyje" . 
r dalej pouczał: .,Lepiej jest pomóc tysiącom. aniżeli zaszkodzić jednemu" 15 
Przytoczyłem tu szereg sentencji i wypowiedzi , których wspólną cechą jest 
zasada primum non nocere . Wypowiadali je mędrcy i filozofowie pra'vvic sprzed 
trzech tysięcy lat. Należy podziwiać ich bystrość umysłu . ale jednocześnie 1.dro­
,~ orozsądkowość i przychylne nastawienie do człowieka . Ich myśl i. nic nie stra­
ciły na aktualności . Wręcz przeciwnie. Niestety. tak rzadko używa się ich w dzi­
siejszym skomercjalizowanym świecie . Społeczny wyzysk. brak ogólnej spra­
wiedliwości. gonitwa za tym, co i tak człowiek musi kiedyś pozostawić, są za­
pr1,ecze11iem antycznej zasady - primum non nocere. 
Łatwo zauważyć. że jest to zasada powszechna. uniwersalna i obowiązuje 
także poza środowiskiem medyków. Jest ona szczególnie cenna w zjawiskach 
edukacyjnych. a ,vięc w procesach nauczania, a głównie wychowania. Byłoby 
dobrze - gdyby stała się ona czymś powszechnym. wręcz pospolitym. Ale 
w kwestiach \,ychowawczych mamy dzisiaj największy deficyt Zdobycze cy­
" iliza~ji dz iałają na wychowanków jak narkotyk. Wytwory cywiliza~ji przede 
wszystkim uzależniają . Uzależnienie polega na tym. że dobro cywilizacyjne 
zaczynzi być nieodłącznym elementem życia wychowanka. Utarło się powiedze­
nie: ., Muzyka łagodzi obyczaje"'. lecz Hermides po uczcie w Atenach powiedział 
u Np . .. Nie ni sLCZ. natury'" . . 
14 G . S U :; s m a 11 n. 'lur Ceschichle der Phi/osophie. Abt r Yerlag. Aachen 1989. s. l l3 . 15 · 1 i1mże , s. 137. 
Edukacxjne „primum non nocere'· 15 
następująco : ., Muzyka upaja. ale szum lasu uzdrawia. oto. dlaczego wolę las od 
muzyki " 16. 
Dzisiejsza cywilizacja wiąże człowieka z jej zdobyczami . Uzależnienia 
szkodzą naszemu zdrowiu. Ale człowiek "vspólczesny - inaczej niż pouczał 
Hcrmides - woli muzykę od lasu . Głośny koncert od spokoju . To wszystko są 
cywilizacyjne uzależnienia, za które człowiek współczesny płaci cenę. tracąc na 
zdrowiu , spokoju i umiarze. 
Zasada Hipokratesa adresowana jest tylko z pozoru do medyków. Jest ona 
kierowana do całego gatunku ludzkiego. Na tym, zasadza sic,: jej \vielkość , uni­
wersalność i powszechność . Szkoda jedynie, że powracają do niej tylko absol­
wenci studiów lekarskich. powtarzając za Hipokratesem primum non nocere. 
Czyżby to była jedyna okazja do jej . ,odświeżania"_ sprzed prawie trzech ty­
sięcy lat'1 Sam Hipokrates mawiał o sobie : .. W pierwszym rzędzie jestem czło­
wiekiem. później lekarzem ... 
Szkoda. że tak niewielu ludzi zna nauki Hipokratesa. Być może byliby na co 
clzieó zupełnie inni . 
Z tą myślą, i z takim zamiarem. nakreśliłem ten szkic z nadzieją. że upo­
" ·szcchnię tę złotą zasadę Hipokratesa - primum non nocere. nic tylko ,,śród 
lekarzy. 
16 Tamże, s. 141 . 
 img0011 img0012 img0013 img0014 img0015