/7_Gotowicka_Iwona.pdf
PRACE A(!KOWE Wyż~zej Sz_!rnły Pedagogicznej w Częstochowie
'E Ri.-\ . Pedagogika L. :\I. 2002
Iwona Gotowicka
Samobójstwo - konieczność czy życzenie
Zjawisko samobójstwa można rozpatrywać na wielu płaszczyznach . Pewne światło na
to zjawisko rLuca dopiero inte rdyscyplinarne podejśc i e. Zarówno odebranie sob ie życia.
jak i jego próba. na leżą do najbardzi~j złożonych aktów ludzkich. S ta nowią nienom1alne
zachowanie się człowieka . gdyż zaprLeczają naturalnemu dążeniu istot)' ludzkiej do mcho
wania i prLedlużenia swojego życia .
W literaturze znajdujemy około stu definicji samobójstwa. Najbardziej znana jest defi
nicja stworzona przez E. Durkheima. która zalicza .. wszystkie przypadki śmierci będące
pośrednim lub bezpośrednim wynikiem działania lub też wstrzymania się od dzialm1ia
ofiary. która wie . jaki rezultat to za sobą pociąga„ (B. HolysL 1999. s. 675). Równie częs to
prL_ taczana jest definicja E. Schneidmana. który twierdzi . że .. we wspólc1.esnym Lachod
nim świecie samobójstwo jest świadomie podjętym działaniem maj4cy111 na celu sa111O
z1lis1.czenie : jest działaniem . które można określić jako wielowymiarowe Laburzenie \n -
stępuj4ce u jednostki, której potrzeby 1lie s,1 zaspokojone i która sama defi11iuje problem.
w którym samobójstwo postrzega się jako najlepsze rozwiązrulie .. (M. Jaros, .. 1997. s. 68) .
B. Holyst uważa samobójstwo za . ,c iąg wzajemJ1ie powiązanych ze sobą myśli i czynów .. .
Poza tym autor t, ierdzi . że .,srunobójstwo odzwierciedla obyczaje. mentalność społeczną
i osobniczą. Jest ideologiczną formą buntu wobec nieuchronności śmierci. która może
uczynić aktem wyboru czas, nliejsce i sposób odejścia ze świata żywych .. (T. Kielanowski .
1980. s. 39) . Sulli van samobójstwo definiuje jako mniej lub więcej świadomy akt autode
strukcji . Jednostkę rozpatmje on w kontekście sytuacji społecznych.
Encyklopedyczny Slow11ik Psychiatrii definiuje samobójstwo jako .. pozbawie1lie się
życia . szczególny sposób rozwiązania konfliktów pochodzenia środowiskowego i spoleCl.
nego
Z pu nktu widzenia psychiatrii. podstawowe\ kwestiąjest odpowiedź na py tanie. czy sa
mobójstwa są wynikiem choroby psyc hicznej człowieka . W klinicznych badmliach psy
chiatrycznych wyodręb1lily się dwa nurty. Pierwszy zakłada. iż zamach samobóje,,:y
jest skutkiem choroby psychicznej , jak tei. prLejawem ogra rliczonego kryzysu lękO\\ ego .
Drugi natomiast jego przyczy n upatmje w reakcjach interpersonalnych L otoc1.eniem. Me
dycyna traktuje samobójstwo jako jeden z ważnych objawów wspóh,) stępujących np.
z. depresją
Psychologia pr0czyn zamachów samobójczych doszukuje się we wnętrzu człowieka.
tj . w jego osobowości. Koncentmje się na poszukiwailiu detenninantu zachowania suicy-
46 Iwona Gotowicka
dalnego w cechach osobowości człowieka. Cechami charakterystycznymi dla potencjalne
go samobójcy są m.in. zaburzenia osobowości. niska odporność na stres. niedojrzałość
emocjonalna. Z. Freud twierdził. że .. w człowieku ścierają się dwie sil\· instynktowe : in
stynkt życia - eros i instynkt śmierci- tanatos. lnstynkt śmierci może i.ostać skierowam
na zewm1trz. co objawia się wrogości,1 oraz tendencjami niszczycielskimi i 111orderC1.~ mi .
lub do wewnątrz. co znajduje swój wyraz w aktach samoagresji. który eh formę ekstre
malną stanowi próba samobójcza-- (B. Pilecka. 1981. s. 48). Zdaniem W. Frankla .. podsta
wową motywacj,1 człowieka jest motywacja sensu. Jednostka. która ma poczucie sensu i..y
cia i uważa. że «warto żyć». nic popełnia samobójstwa. Człowiek taki,,. kai.dej s~·tuacji
tmdnej , nawet dramatycznej poradl'.i sobie z przcciv1 nościami losu. gdy jednak t.raci pouu
cie sensu. gdy nie jest w star1ie realizować i.adnych wartości . nic d,1i..~ do ni u .cgo. ,1 ówc/.as
pozostaje mu cierpienie i śmierć·· (B Pilecka. 1981 . s. 48)
Tradycyjna filozofia chrzcścijariska całkowicie odrzuca samobójstwo. podkrcśl;i_j,1c.
le jesteśmy tylko zarządcami. a nie właścicielami życia . które Bóg nam powie,-1'.yl. re
rozporządzamy nim. Poza ty'm filo zofia ta uznaje odebranie sobie życia 111 przestępstwo
i karze ekskomuniką oraz utratą praw do pośmiertnych obrzędów religijnych.
Polskie prawo karne nie trakt11je samobójstwa jako przestępstwa. Kani 1.agrożonajcst
np. namowa do dokonania zamachu na własne życic. W myśl art. 151 K.k ... Kto namow,1
lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się n;i własne ż~ cie.
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat'".
Socjologowie czyny samobójcze uznają za wskaźnik dezintegracji społecznej i grupo
wej . E. Durkheim twierdził. że .. samobójstwa są determinowane cechami g rup spolcu:
nych. do których jednostka należy i typem społeczeństwa. w którvm żyje. Spoleczc1\stwo
suicydalne stwarza okoliczności i wanmki do popełnienia zamachu na własne i.ycie :
spolecze1\.stwo funkcjonujące prawidłowo . przeciwdziała ujawnielliu się takich tendenc_j i ..
(B. Pilecka. 1981 , s. 63). E. Durkheim oskarzal wadliwie funkcjonuj ,1cc spoleczc1\stwo
o stwarzanie warn1lków do rcali 711cji d,1żc 11 autodestrukcyjnych. Równici. E. Merton do
szukiwał się źródeł wszelkich patologii,,. wadliwie f11nkcjonując~' tn spolcu.e1\stwic
E. Durkheim wyróżnia 4 kategorie samobójstw:
- samobójstwo egoistyczne (pr1.eciwko spolecze11stwu). które jest wynikiem s łabej i11tc
gracji i komunikacji jednostki z własną grupą. Wynika ono z pr1.ckonania . i..e człowiek
ma prmrn do własnej indywidualności i odmienności:
- samobójstwo allruist_yczne (dla dobra spolecze11sl:\va). które jest pr;:c_jawcm zbyt dużej
integracji jednostki ze spolecze1'1stwem oraz silnej identyfikacji z nim. Najczęściej
związane jest z różnymi obyczajami . np . sati. harakiri:
- samobójstwo anomiczne (samobójstwo dokonywane w momentachkr~yzysowych).jes t
ono przejawem zaklóce11 ładu społecznego:
- samobójstwo fatalistyczne. wynika z bezsilności i bezradności człowieka. Może doty
czyć nieulecl.l1lnie chorego lub g11.1py ludzi popełniającej samobójstwo grupowo. np.
sekt.
B. Hotyst wyodrębnił:
- samobójstwo wyobrażone. Człowiek uświadamia sobie możliwość rozwiązania prob
lemów życiowych w drodze samobójstwa:
- samobójst,vo upragnione. Myśli o samobójstwie staj4 się coraz częstsze. nabieraj ,J cha
raktern celu:
.n
- samobój two usilowane. Pragnienie śmierci wyzwala pie,ws/.e usilO\rnnia i piern /C
próby:
- samobójstwo dokonane. Ko11.CZ)' się śmiercią samobójcy.
W za l eżności od podejścia do zjmYiska samobójstwa istnieje \,\'ielc uwamnkowań. ja
kie mu towarzyszą Przyczyną aktu samounicestwienia jest zazwyc7..aj splot różnych czyn
ników. Człowiek odbiera sobie życic 1. powodu zaburzeń w sobie samym. Pr1.eważnie s,1
one 1.wiązanc z 1.ab11rzeniami psychic1..nymi (depresja. schizofrenia. alkoholizm) . Inn~ rn
powodem jest sytuacja. " której spolecze1istwo stwarza warunki i okolicLności do po
pełnienia samobójstwa.
Do głównych czy mlików skłaniających do odebrnnia sobie życia nalc.i'.,r
- pora roku (wiosna ijesieti) .
- \\ iek powyżej -ł5 r. ż ..
- pleć ,rn;:ska,
- nieulecza lne choroby.
- osa11101nicnie. rozwód.
- utrata prac) ,
- 1..la sy tuacja materialna.
- a lkoho li 1.111,
- depresja. schizofrenia.
- zabur1.enia osobowości.
Szczegó lnie narażone na zachowania samobójcze są osoby. które mają niewiele do
strncenia. ie mają rodziny, przyjaciół i bliskich. Dmga gmpa ryZ)'ka to osoby. które maj,1
słab,1 kontrolę impulsów. tzn. na wsz:, stko reagują bardzo impuJsprnie. Tr1.ecia gmpa to
młodzież. W Polsce najbardziej zagrożona jest młodzież w wicku 15 - 2-ł lat. Wiele bada11
potwierdza. i.c próby samobójcze podej mują ludzie młodzi cierpiący na 1.abur1.enia osobo
wości. Ma 10 miej sce najczęśc iej w okresie dojr1.ewania. kiedy to młody cz.lovviek czuje s i ę
nieaozumiany. nic ma autorytetÓ\\. wydaje mu się. że wszysc~ zwróceni są przeciwko nie
mu. Okres rnlodości pełen jest silnych emocji i niezwyciężonych problcmó\\·. będących dla
młodych lud.1:i prawdziwymi tragediami. ierzadko brnkuje im oparcia w rodLinie. gdyż
CL.as młodości to pr1.ede wszystkim bunt pr1.eciwko rod1.icom. Wszelkie niepowodzenia
mogą wywołać w tym trudnym okresie reakcje dcstmkcyjne. rodzą bowiem poc1.ucie nie
mocy. bezsilności i pr7.ekonania o niskiej wartości . W takiej sytuacji mechanizmem obron
nym jest zachowanie autodestrukcyjne. asilcnie niepowodze11 prowadzi do kryz~ su cg-
1.ystencjalncgo. Zwykle niepowod7.eniami tymi \\' wieku mlodzie1ic0 111 s,1 problem~
szko lne i 1.c1wód miłosny. Kolejny. bardzo wai.ny czymlik to stres będąc~ nas19pst,1·cm
Lrnu maryc1.nych do 'wiadcze1i życiow~• ch . Ry ,.yko s„u11obójstwa wi,Jże się 1. subiektym1ą
oceną syniacji i sposobem walki ze stresem. Istotna jest subiektywna inte rpretacja sy tuacji
i umiej9tność sprostania jej . Należy pami9tać. że samobójstwo nigdy niej es t przypadkow,1
reakcją na stres . Ovuga i Mugisha twierdz.ci, że . .Judzie. którzy usiłowali popełnić sa mobój
stwo. zmagaj,\ się ze swoją sytuacją życiową w sposób hazardowy. ich 1.achowanic jest
w małym stopniu zorientowane na rozwiązanie problemu·' (B. Pilecka. 1995. s. 2 -ł ).
Przyczyny targnięcia się na własne życ ie przez młodzież mogą tkwić w najbliższym
otoczeniu. ~i- w rodzinie. Często powodem jest alkoholizm, bezrobocie. brak perspektyw.
rozpad małżeństwa rodziców. konllikty. nieustanne kłótnie. Brak miłości. właściwej ko
mu1likacji między rodzicami i dzieckiem. brak zrozumie1i.ia. poczucia wspólnot) i bliskoś-
48 Iwona Gotowick..~
ci emocjonalnej :zagraża prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny . Atmosfera taka sprLyja
podejmowaniu decyzji o popełnieniu samobójstwa przez młodzież.
Można \.\}'różnić cztery czy1miki zwią:zane z funkcjonowaniem rodtin) . charnktc1y -
zuj,1ce nastolatków sklo1mych do targnięcia się na swoje i:ycie:
- poczucie braku własnej wartości,
- brak zakorzenienia.
- poczucie niezrozumienia.
- brak docenienia przez najbliższych.
Istotną rolę w podjęciu decyzji o autodestrukcji odgrywa środowisko . w którym mlod)
człowiek przebywa. Niebezpiecze11stwo stanowią narkotyki. alkohol. środki ps_ chotropo
we. rozluźnienie nonn życia seksualnego. niezdrowa rywali:zacja. Pewne zagrożenie sta
nowią również media, książki. g1y· komputerowe, a nawet muzyka. Rodzice często CLują
się bezradni wobec presji rówieśników. która silnie oddziałują na nastolatków. a zacho
• anie samobójcze składa się wiele niekorzystnych czynników, któ1ych nalei:y szukać
w różnych płaszczyznach życia młodego człowieka. tj . w jego psychice. rod1.inic. środowi
sku.
Zespól cech. które znany badacz problematyki samobójstw. światowej lawy ps~ chia
tra. E. Ringel określi I jako charakte1y·stycLne dla osoby mającej Lamiar popełnić smnobój
stwo. to zespól presuicydałny. Składa się on z następujących cech:
- zawężenie sytuacyjne - człowiek nie widzi rozwiązania swojego trudnego położenia
i nie jest ,v stanie nic zmienić . Ma poczucie osamotnienia, osaczenia i bezsilności :
- zawężenie dynamiczne - człowiek doświadcz.a działania sil. które pchaj,1 go do sa1110-
bójstwa. Przeżywa silny lęk i ma pesymistyczne nastawienia. Boi się siebie. inn~ eh lu
dzi i wszystkiego. co go otacza:
- ;:awężenie stosunków społecznych - cLlowiek izoluje s ię od pr1.y_1ació l i od 1.najo
mych. Stopniowo ogranicza kontakty. ie jest zdoi n_ do kształtowania no,, y eh relacji :
- zawężenie świata wa11ości - człowiek przeżywa brak poczucia wartości w n.iektó1y1ch
dziedzinach życia. Nie ma :zainteresowa11. Kieruje się często subiektywnymi oce11a111i:
- napięcie i agresja - człowiek przeżywa silne napięcie , które często prowadzi do agres
ji. Początkowo kierowana jest ona na najbliższe osoby. a następnie na siebie:
- fantazje samobójcze - człowiek 1,aczyna fantazjować na temat swojej ' mierci . Jedy
nym celem staje się samobójstwo.
E. Ringel twierdzi. że .. każde samobójstwo sta11owi działanie o nicslychany111 stop111u
agreSy'\\ ności ObraZO\·\'O można to prLedstawić w następując) spo ób : psychika C?Jo,, ic
ka zagrożonego samobójstwem podobna jest do Lbiomika przelewającego się 1. dwóch po
wodów. Po pierwsze zbyt duży jest doply,, agresji . Po drugie. nic ma S\\ obodnego
odpływu z tego zbiornika. przy czym takie tłumienie agresji może być spowodo\\anc 1:c1 -
równo Lal1amowaniami osoby. w której się ona gromadzi.jak i CZ) mlikami 1.cwnętrLll) mi„
(E. Ringel. 1987, s. 81).
Zanim miody człowiek popełni samobójstwo. wysy ła zas1.yfrowane \\ olanie o pomoc.
Samobójstwo nigdy nie przychodzi bc1. ostr1.eżenia . Widocznymi S) gna ła mi ,er
- " ypowiedLi typu : .. chcę umrzeć" . .. jui. dłużej nie mogę'' .. ,wolalb) m nic iy ć ... .. \\ SI.) st
ko jest bez sensu":
- zbieranie leków:
- samookaleczanie się :
bojst\\o - koni~ ;zy t)cz...-ni -ł9
- gro.teru samobójstwem.
- nagle zamteresowanie śmiercią:
- wc/e · rucj ze próby samobójcz.e.
- nap1Saru pożegnania:
- rueoczekiwane wi0 ~ u bhskich. pra,, 1aJącc wrazerue zegnania 1
- nagl uolo,,ruue i .
- rolda,, arue swoich u.ec0 :
- rozwaI-arua o śmierci
Inny m1 /.achowaniami ostrLegawc0 mi ąpogl biająca si d presja i „rucch ccme ,, i
do LJlC ,, cod.óennych .l\\~ CLaja hosob~ m~ lą ej o samobóJ h, ie. Zmian nalc0 upali) -
,, · · " spo0 \.\ aruu po il ko,, (lnaczn~ pfZ) rost wagi lub jej utrata). we ruc (bez enno · ·
lub l'b) t długi en). dbało ·· o W) gł d /.C\\ netrmy (niechluj two I me ,, icio · ). 11many
\\ o obo\\o: 1 to oba pokoJna staJe I agre . ,,na. gło·na. ncrno\\a. nadpobudlma lub
osoba LW) kic i:ywa taJc 1ę 111m) łona. stroni od 1owar0 twa)
ic7W)• kic i totne je t wla · ciwe i s0 bkie odczytani znaków ostrLegawczych.
,, ) S) łan) eh do otoczenia. Moi;e to bo,~iem ,.decydować o podjęciu dziala1i maJ ą eh na
celu od\\ i d/enie czlo\\ icka od zamachu na" Jasne życie 'i ma samobójstw p~ padko
'') lt \: i kszo 'ć poprz d.t:OnaJest planem i pr0go10,,anianu
Z dan) eh · wito\\ CJ Organu.a ji Zdro,, ia i liedzynarodowego towany Lenia Zapo
b1cgarna amobójstnom ") nika. i, lwidego dnia co najmruej 1000 o ób odbicrn sobie 0-
c1e. a I 0000 podejmuje prób popeJmema samobojs1wa. alei) to UL11a · /.a powa1n) prob
lem spoi ,n) Pol kaj t kmj m o ' rednim ,, ·ażnik-u samoboJ tw- kolo 1-ł osobna
I 110 t) ludno · i Dla poró\\ narua ,, Ro j1 bli ko -t:! osob) na I 00 tys odb1em b1c ~ - ie
Z dan) h lat, st) znych W} nika. a ,, nasta ,, skaznik samoboJst" na " ia łt a malej
,, mia ta h
Zgodm LC sta~ stykam, prowadLOn) mi przez Komend Gló\\ na Policji. " _oo I roku
od noto,, ano s- 12 tama ho\\ samobój 0 eh." t) m aż -ł6- d konan) eh pn L n .1 ~ /Jl
Zgonem ✓.al.on Z) Jo si -ł9 I ,.anta hó\\ ,, I) m -ł I -ł popełniony h pr, .1 m „c01n . aj
CL I J do 1.ania ho" amoboJ ~ h dochod/.1 " 1m 57.J..arua h - _ J: r, or.v ,, ponue t.
C/~llla hgo podarc,0ch- HlłU. a pnie,, piwni a hina li) ha h - ~8-ł ora.t\\ par
ka h t la · h - - 12.
Pr0 kladowe posoby popełnienia samobój lwa:
- powieszenie si - .u· 3_ " l) m 3914 męże~ zn:
- rzucenie ie z wysokości - 3 ·2. ,, l)' m 203 m ż ~ m.
- 1 ... 1:,0 cie środko\\ nasennych - I : . ,, I) m 6 męt ~ zn:
- oucenie si pod poJaz.d - 136, w I) m 9 mężczyzn.
- u 1.kodzcrue układu k1w1ono nego - 11-ł. wt) m 86 m żc,01.n:
- utopienie się - 9 , w ~ m - I mę.łc.t) m:
- za trzelenie ię - 58. w tym -6 męU:0·m.
Pr0·c,0 n) 7.ama hu ustalono n 26 9 .tdanenia łt Pl'Z) klado,,o b) I) to .
- choroba p . hi .rna ,, 909 przypadka łt w tym w • 2 mężez) z.n.
- rueporozumicnia rodtinne '" 62 • pnypadkacłt" ~ m w ·r m l.C~ zn:
- pr,c\\ lekla choroba" -ł 12 pfZ) pad.kach. w I) m w 29 męże/) 111.
- ,, :uu1lki ekononuc/.OC " -ł IO pl"l} padkacłt \\ l) m ,, 1-ł I m , 01'11.
- 1 ... 1" od mi Io Il) ,, 189 prl') padkach. ,, t) m " I - m 1. 0 Lil.
50 Iwona Ootowi..:ka
- śmierć bliskiej osoby w 91 prq padk.ach. w tym w 69 mężczyzn :
- problemy szkolne w 65 przypadkach, w tym w 46 chłopców:
- trwale kalectwo w 26 przypadkach, w tym w 24 mężczyzn.
Wykształcenie osób popełniających samobójstwo:
- podstawowe niepełne- 251 , w tym 187 mężczyzn;
- podstawowe - 1294. w tym 1071 mężczyzn:
- zasadnicze zawodowe - 1314. w tym 1185 mężczyzn :
- średnie - 448, w tym 316 mężczyzn:
- wyższe- 123 . w tym 92 mężczyzn .
Stan cywilny osób popełniających samobójstwo:
- kawaler, panna - 1808. w tym 1561 mężczyzn ;
- żonaty, za mężna - 2650. w ty m 2164 mężczyzn:
- konkubinat - 156. w tym 134 mężczyzn:
- wdowiec. wdowa - 396. w tym 252 mężczyzn :
- roz'vviedzeni - 281 . w ty m 239 mężczyzn :
- separacja - 77. w tym 67 mężczyzn.
Pod wpływem alkoholu samobójstwo popełniło 1050 osób, w ty m 968 mężczyzn. pod
wpływem substancji psychotropowych 49 osób. w tym 35 mężczyzn . a w lrL.eźwośc i 85 1
osób, w tym 623 mężczyzn.
Źródło utrzymania osób popełniających samobójstwo:
- praca - 1339, w tym 1159 mężczyzn;
- renta, emerytura - 1354. w tym 1041 mężczyzn:
- zasiłek dla bezrobotnych - 104. w tym 94 mężczyzn:
- bez źródła utrzy mania - 686. w tym 652 mężczyzn.
Wiek osób podejmujących zamachy samobójcze przedstawia Tabela I.
Tabela I. Wiek osób podt,jmujących zamm:hy samobójcze
wiek kobiety I mężny.i. ni zgony
-----
14 lat i mniej 27 67 69
15 - 16 lat 3 !< 74 L-- 72
17 20 lat 96 27!< 263
21 - 30 lat 127 767 692
! ' 2026 2145 31 - 50 lat i 412
51 - 70 lat i 267 1133 132 1
71 lat i więi.:ej I 90 278 356
Samobójstwo - konieczność czy życzenie
Literatura
Holyst 8. , /(ryrninologia. Warszawa 1999.
Jarosz M„ Samobójstwa, Warszawa 1997.
Kielanowski T.. Rozmy.~lania o przemijaniu. Warszawa 1980.
Pilecka 8. , Osobowo.friowe korelaty prób samobójczych u młodzieży, Rzeszów 1981.
Pilecka B. , Uybrane problemy samobójstw młodzieży, Lublin 1995.
Ringel E. , Gdy życie ... traci sens". Rozważania o samobójstwie, Szczecin 1987.
51
0001 0002 0003 0004 0005 0006 0007